याचि देही याचि डोळा अनुभवली
कोपेश्वर मंदिराची शिल्पकला...
फेसबुक ला एक पोस्ट पाहिली आणि डोळे खिळून राहिले, एका मंदिराचा फोटो होता. अलौकिक अशी कलाकृती पाहून मंत्रमुग्ध झालो, पुन्हा पुन्हा ते मंदीर फोटोत पाहून मन काही भरेना, उत्सुकता लागली त्या मंदिराची माहीती घेण्याची, ती पोस्ट केली होती किरण मगदूम यांनी मी त्यांना मेसेंजर वर मेसेज केला आणि त्या मंदिराची माहीती विचारली ते म्हणाले हे मंदिर कोपेश्वर महादेवाचे आहे कोल्हापूर मध्ये नृसिंहवाडीच्या जवळ आहे. आता मला पत्ता मिळाला होता. मनात आता तीव्र इच्छा झाली कोपेश्वराचे मंदीर पहाण्याची रोज तेच मंदीर आठवू लागले, पण तो दिवस काही येईना.
अचानक एक दिवस मला कोल्हापूरहून छ. शिवराय विचार नवरंग कला यांच्या अध्यक्षाचा फोन आला ते मला म्हणाले शनिवार दि. २३ मार्च २०१९ रोजी तुम्हाला जेष्ठ समाजसेविका सिंधूताई सकपाळ यांच्या शुभहस्ते महाराष्ट्र शिवसन्मान हा पुरस्कार देऊन सन्मान करण्यात येणार आहे तरी आपली उपस्थिती प्रार्थनिय आहे. मी लगेच होकार दिला. कोपेश्वर महादेव पावन झाले असे थोडा वेळ वाटले आणी खुप आनंद झाला. जी मंदिर पहाण्याची इच्छा होती ती पूर्ण होणार होती.
२१ तारखेला धुलीवंदनच्या दिवशी कोल्हापूरला जायचे ठरले पण यावेळी सह कुटूंब सह परिवार सोबत घेऊन निघालो, खुप दिवस झाले त्यांना पण कुठे घेऊन गेलो नव्हतो एकदा कुठे तरी फिरवून आणले की एक दोन वर्षे मनसोक्त एकट्याला भटकायला मिळते, आमचे बंधू राजेश राक्षे यांनी नविन घेतलेली ब्रेझा अॅटोमॅटिक ही गाडी प्रवासास असल्याने प्रवास अतिशय आनंददायी आणि रिलॅक्स चालला होता. सोबत चि संकेत आणि पुतण्या रितेश पण साथीला होते....
सकाळी आठ वाजता घर सोडले दुपारी दोन वाजता कोल्हापूरला पोहचलो तेथून मॅप बाबा सुरू केले आणि त्यांच्या आधाराने ते सांगतील तसा प्रवास चालला होता. ऐन उन्हाळ्यात इतके हिरवे रितेशचा प्रश्न होता. कारण आजूबाजूला इतकी हिरवीगार शेती पाहून खरच डोळेही कडक उन्हात गार पडले होते. अरूंद पण डांबरी रस्ता, रस्त्याच्या दोन्ही कडेला नारळाची झाडं आणि जिथपर्यंत नजर जाते तिथपर्यंत फक्त ऊसच ऊस दिसत होता. पश्चिम महाराष्ट्र तसा पाण्याची खाणंच हेच पाणी वाया न देऊन जाता त्यासाठी धरण बांधली, छत्रपती शाहू महाराज स्वर्गिय यशवंतराव चव्हाण त्यानंतर शरदचंद्रजी पवार साहेब यांच्या दूरदृष्टीचे ते फळ होते. बळिराजा सतत आनंदी असतो येथील स्थानीक पुढा-यांनी गेली कित्येक वर्षे साखर कारखाने सुरू ठेवून त्यांना योग्य भाव देऊन प्रत्येक शेतकरी श्रीमंत केला. रस्त्याच्या कडेला प्रत्येक बळीराजाचा बंगला याची साक्ष देत होता...
खिद्रापूर अवघे दोन किलोमीटर राहीले होते इतक्या दिवसाची मनाची आस पूर्ण होणार होती. महाराष्ट्राच्या कोल्हापूर जिल्ह्यातील शिरोळ तालुक्यामधील खिद्रापूर हे गाव कोपेश्वर महादेवाच्या अतिप्राचिन मंदिरामुळे संपूर्ण भारत देशात प्रसिद्ध आहे तसेच याच मंदिरात कट्यार काळजात घुसली या चित्रपटाचे चित्रिकरण झाल्याने हे मंदिर लोकांच्या नजरे समोर आले.
पार्किंग मधे गाडी लावली एक दोन गाड्या उभ्या होत्या म्हणजे गर्दी नव्हती, गावातील लहान लहान मुलं धुलवडीसाठी पैसे जमा करीत होते त्यांच्यातील एकाला मंदीर कुठे आहे विचारले समोरच्या वाड्याकडे त्याने बोट केले, पहिल्यांदा मला वाटले आपले काहीतरी चुकत आहे मंदिर इतके मोठे आणि वाडा इतका लहान तरी पण आम्ही सर्वजण वाड्यात गेलो. दरवाज्यातून आत प्रवेश केल्यावर आश्चर्याचा धक्काच बसला जे पाहिले तेच मंदीर होते पायरीचे दर्शन घेतले, आत मध्ये महादेवाच्या पिंडीचे दर्शन घेतले, काय सांगू खरच एका विलक्षण दुनियेत आलो आहोत असा भास होत होता.. दगडावरील कलाकुसर नक्षीकाम साक्षात स्वर्गातील इंद्राचा दरबारच जणू...
मनसोक्त फोटो काढले, खुपच बारकाईने मंदीर न्याहाळले, आजूबाजूला कोणीच नव्हते, गाईड नव्हता त्यामुळे मंदिराची काहीच माहिती मिळणार नव्हती, मंदिरात बसल्या बसल्या साठ्याचा महामेरू गुगल बाबावर सर्च केले तर खुपच छान माहिती मिळाली मग मंदिरातून बाहेर पडू नये असे झाले. म्हणून मग गुखलवरच माहीती वाचत बसलो, तिथे मंदीराची खरी माहिती मिळाली ती अशी....
या महादेवाचे नाव कोपेश्वर आहे. कोपेश्वर म्हणजे रागावून इथे येऊन बसलेला. दक्ष कन्या सतीच्या जाण्याने, तिच्या विरहाने कोपलेला असा महादेव कोपेश्वर. मग त्याची समजूत काढण्यास कुणीतरी हवे होते ते काम श्री विष्णूनी केले. त्यांचे नाव धोपेश्वर. मंदिराच्या गर्भगृहात दोन शाळुंका आहेत. एक कोपेश्वर दुसरा त्याहून थोडा उंच धोपेश्वर. दुसरे एक वैशिष्ट्य असे की येथे इतर मंदिरांप्रमाणे नंदी नाही.
साधारणत सातव्या शतकाच्या आसपास चालुक्य राजवटीत या कोपेश्वर मंदिराच्या उभारणीची सुरुवात झाली असावी, ११-१२ व्या शतकात शिलाहार राजवटीत हे काम पूर्णत्वास गेले. देवगिरीच्या यादवांनीसुद्धा याच्या बांधकामात योगदान दिल्याची नोंद आहे. येथील स्थापत्यशैली दक्षिणेकडील बेलूर, हळेबिडशी साम्य दर्शवणारी आहे.
देवळाबाहेर ४८ खांबांवर तोललेला एक मंडप आहे. या मंडपाला पूर्ण छत नाही. एक वर्तुळाकार जागा मुद्दाम रिकामी ठेवण्यात आली आहे. या मंडपाचा वापर यज्ञकार्यासाठी होत असे. त्यामुळे होम-हवनाचा धूर बाहेर जाण्यासाठीची ती जागा आहे. मुख्य मंडपापासून किंचित विलग असलेला खुला मंडप, आच्छादित मंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह असा कोपेश्वर मंदिराचा तलविन्यास आहे. गर्भगृहाच्या कपोतालीवर मुख्य शिखराची प्रतिकृती असलेल्या छोट्या शिखरांची ओळ आहे. अंतराळ आणि मंडप यांचे मूळ छप्पर अस्तित्वात नाही. मंडपापासून काहीसा विलग असलेला खुल्या मंडपाला स्वर्गमंडप म्हणून ओळखले जाते, त्याला कधीच छत नव्हते. कोपेश्वर मंदिर हे पूर्वाभिमुख असून सर्वात पुढच्या बाजूस मुखमंडपाऐवजी त्रिरथ तलविन्यासाचा पूर्णमंडप आहे. मंडपाच्या मध्यभागी वर्तुळाकार रंगशिळा असून तिच्याभोवती अपूर्ण घुमटाकार छताला पेलणारे बारा स्तंभ आहेत. या स्तंभांच्या आतील भागावर कार्तिकेय आणि अष्टदिक्पाल वाहनांसह दाखविलेले आहेत. या बारा स्तंभांच्या मागे तुलनेने कमी रुंदीचे नऊ स्तंभ आहेत.
स्वर्गमंडपाच्या आत सभामंडप आहे. या सभामंडपाच्या उत्तर आणि दक्षिण दिशांना प्रवेशद्वारे आहेत. प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला लगतच एकेक स्तंभ व त्याखालील कोनाड्यात व्याल आहेत. सभामंडपाच्या मधल्या बारा स्तंभांभोवती वीस चौकोनाकृती स्तंभ आहेत. या स्तंभांच्या रांगांपलीकडे सभामंडपाच्या भिंती आहेत. या सभामंडपाच्या दोन्ही बाजूंना प्रकाशासाठी गवाक्षे आहेत. मंडपातून अंतराळात जाताना प्रवेशमार्गापाशी दोन्ही बाजूंना द्वारपालाच्या मूर्ती आहेत. गर्भगृहाचे द्वार पंचशाख प्रकारचे आहे. गर्भगृहात दोन शिवलिंगे आहेत.
सभामंडपात जाताना दरवाजाच्या दोन्ही बाजूस नक्षीदार जाळ्या बसवलेल्या आहेत. त्या जाळ्यांवरचे दगडात कोरलेले हत्ती खूप सुंदर आहेत. दरवाजाच्या पायथ्याशी दोन्ही बाजूला पाच-पाच द्वारपाल आहेत. मुख्य सभामंडपही खूप सुंदर आहे. पुढे गर्भगृहात जाताना प्रवेशद्वाराच्या पायाशी रांगोळीसारखी सुरेख नक्षी कोरलेली दिसते. गर्भगृह जरासे अंधारे आहे. परंतु डोळे सरावल्यानंतर आतमध्येही सुंदर मूर्ती आहेत असे लक्षात येते. या सर्व मूर्तीमध्ये त्यांचा आकार, प्रमाणबद्धता विशेष उठून दिसतात.
शिल्पकलेचा उत्कृष्ट नमुना केवळ आतूनच नाही तर बाहेरून पण ही वास्तू सुंदर अशा कोरीव कमानी परिपूर्ण आहे. संपूर्ण प्रदक्षिणेच्या मार्गावर विविध भावनांचे प्रदर्शन करणाऱ्या आखीव-रेखीव मानवी आकृती सुमारे पाच-सहा फूट उंचीवर आहेत. मंदिराच्या पायाजवळ सर्व बाजूंनी हत्ती कोरलेले आहेत. उत्तर आणि दक्षिण अशा दोन्ही बाजूस मात्र एक नंदीवजा आकृती दिसते. त्यावर रथामध्ये एक जोडपे बसले आहे असे लक्षात येते. सभामंडपाच्या दक्षिण दरवाजाबाहेर एक पुरातन शिलालेख आहे. ऊन-पावसाचा मारा खात हा शिलालेख अजून शिल्लक आहे.
कोपेश्वर मंदिराच्या बाह्य बाजूच्या जंघाभाग, देवकोष्ठे आणि अधिष्ठानाच्या थरावर वेगवेगळी आकृतिशिल्पे आहेत. या मंदिरावरील सुरसुंदरी शिल्पे विशेष प्रसिद्ध आहेत. गजथरावर मोठ्या आकाराचे हत्ती असून या हत्तींच्या पाठीवर वेगवेगळ्या देवदेवतांची शिल्पे आहेत. भद्रावरील देवकोष्ठात बैल असून त्यावर शक्तीसह शिव आरूढ झाला आहे. मंडोवरावर नायिका, विष्णूचे अवतार, चामुंडा, गणेश व दुर्गा यांची शिल्पे आहेत. या मंदिराच्या परिसरात काही वीरगळ देखील पहायला मिळतात. या मंदिराचे अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे दोन बाजूच्या महाव्दावारात दगडात रांगोळी काढलेली आहे, ती नक्षी कलाकुसर इतकी अप्रतिम आहे त्यावर पाय ठेवायला सुद्धा नको वाटते. मंदीर पहाता पहाताच देहभान हरपून जाते, किती मोठा विलक्षण अनमोल ठेवा अशा ऐतिहासिक मंदिराची देखभाल ठेवली पाहिजे पिढ्यांन पिढ्या ही प्रतिक, इतिहासाची साक्ष जतन करून ठेवायला हवीत. मंदीर पहाता पहाताच सवसांज झाली होती सुर्य मावळतीला गेला होता. मंदीर आता काळोखाच्या पडदयाआड जाणार होते. पुन्हा एकदा कोपेश्वराचे दर्शन घेतले आणि पुढील प्रवास सुरू केला...
हेच ऐश्वर्य जणू स्वर्गाचा मळा
जळी स्थळी पाषाणी देव भोळा
कृपा करितो अखंड भक्तावरी
कोपेश्वर महादेव धावे वेळोवेळा..
संदीप राक्षे ✍🏻
भोसरी पुणे २६
८६५७४२१४२१
कोपेश्वर मंदिराची शिल्पकला...
फेसबुक ला एक पोस्ट पाहिली आणि डोळे खिळून राहिले, एका मंदिराचा फोटो होता. अलौकिक अशी कलाकृती पाहून मंत्रमुग्ध झालो, पुन्हा पुन्हा ते मंदीर फोटोत पाहून मन काही भरेना, उत्सुकता लागली त्या मंदिराची माहीती घेण्याची, ती पोस्ट केली होती किरण मगदूम यांनी मी त्यांना मेसेंजर वर मेसेज केला आणि त्या मंदिराची माहीती विचारली ते म्हणाले हे मंदिर कोपेश्वर महादेवाचे आहे कोल्हापूर मध्ये नृसिंहवाडीच्या जवळ आहे. आता मला पत्ता मिळाला होता. मनात आता तीव्र इच्छा झाली कोपेश्वराचे मंदीर पहाण्याची रोज तेच मंदीर आठवू लागले, पण तो दिवस काही येईना.
अचानक एक दिवस मला कोल्हापूरहून छ. शिवराय विचार नवरंग कला यांच्या अध्यक्षाचा फोन आला ते मला म्हणाले शनिवार दि. २३ मार्च २०१९ रोजी तुम्हाला जेष्ठ समाजसेविका सिंधूताई सकपाळ यांच्या शुभहस्ते महाराष्ट्र शिवसन्मान हा पुरस्कार देऊन सन्मान करण्यात येणार आहे तरी आपली उपस्थिती प्रार्थनिय आहे. मी लगेच होकार दिला. कोपेश्वर महादेव पावन झाले असे थोडा वेळ वाटले आणी खुप आनंद झाला. जी मंदिर पहाण्याची इच्छा होती ती पूर्ण होणार होती.
२१ तारखेला धुलीवंदनच्या दिवशी कोल्हापूरला जायचे ठरले पण यावेळी सह कुटूंब सह परिवार सोबत घेऊन निघालो, खुप दिवस झाले त्यांना पण कुठे घेऊन गेलो नव्हतो एकदा कुठे तरी फिरवून आणले की एक दोन वर्षे मनसोक्त एकट्याला भटकायला मिळते, आमचे बंधू राजेश राक्षे यांनी नविन घेतलेली ब्रेझा अॅटोमॅटिक ही गाडी प्रवासास असल्याने प्रवास अतिशय आनंददायी आणि रिलॅक्स चालला होता. सोबत चि संकेत आणि पुतण्या रितेश पण साथीला होते....
सकाळी आठ वाजता घर सोडले दुपारी दोन वाजता कोल्हापूरला पोहचलो तेथून मॅप बाबा सुरू केले आणि त्यांच्या आधाराने ते सांगतील तसा प्रवास चालला होता. ऐन उन्हाळ्यात इतके हिरवे रितेशचा प्रश्न होता. कारण आजूबाजूला इतकी हिरवीगार शेती पाहून खरच डोळेही कडक उन्हात गार पडले होते. अरूंद पण डांबरी रस्ता, रस्त्याच्या दोन्ही कडेला नारळाची झाडं आणि जिथपर्यंत नजर जाते तिथपर्यंत फक्त ऊसच ऊस दिसत होता. पश्चिम महाराष्ट्र तसा पाण्याची खाणंच हेच पाणी वाया न देऊन जाता त्यासाठी धरण बांधली, छत्रपती शाहू महाराज स्वर्गिय यशवंतराव चव्हाण त्यानंतर शरदचंद्रजी पवार साहेब यांच्या दूरदृष्टीचे ते फळ होते. बळिराजा सतत आनंदी असतो येथील स्थानीक पुढा-यांनी गेली कित्येक वर्षे साखर कारखाने सुरू ठेवून त्यांना योग्य भाव देऊन प्रत्येक शेतकरी श्रीमंत केला. रस्त्याच्या कडेला प्रत्येक बळीराजाचा बंगला याची साक्ष देत होता...
खिद्रापूर अवघे दोन किलोमीटर राहीले होते इतक्या दिवसाची मनाची आस पूर्ण होणार होती. महाराष्ट्राच्या कोल्हापूर जिल्ह्यातील शिरोळ तालुक्यामधील खिद्रापूर हे गाव कोपेश्वर महादेवाच्या अतिप्राचिन मंदिरामुळे संपूर्ण भारत देशात प्रसिद्ध आहे तसेच याच मंदिरात कट्यार काळजात घुसली या चित्रपटाचे चित्रिकरण झाल्याने हे मंदिर लोकांच्या नजरे समोर आले.
पार्किंग मधे गाडी लावली एक दोन गाड्या उभ्या होत्या म्हणजे गर्दी नव्हती, गावातील लहान लहान मुलं धुलवडीसाठी पैसे जमा करीत होते त्यांच्यातील एकाला मंदीर कुठे आहे विचारले समोरच्या वाड्याकडे त्याने बोट केले, पहिल्यांदा मला वाटले आपले काहीतरी चुकत आहे मंदिर इतके मोठे आणि वाडा इतका लहान तरी पण आम्ही सर्वजण वाड्यात गेलो. दरवाज्यातून आत प्रवेश केल्यावर आश्चर्याचा धक्काच बसला जे पाहिले तेच मंदीर होते पायरीचे दर्शन घेतले, आत मध्ये महादेवाच्या पिंडीचे दर्शन घेतले, काय सांगू खरच एका विलक्षण दुनियेत आलो आहोत असा भास होत होता.. दगडावरील कलाकुसर नक्षीकाम साक्षात स्वर्गातील इंद्राचा दरबारच जणू...
मनसोक्त फोटो काढले, खुपच बारकाईने मंदीर न्याहाळले, आजूबाजूला कोणीच नव्हते, गाईड नव्हता त्यामुळे मंदिराची काहीच माहिती मिळणार नव्हती, मंदिरात बसल्या बसल्या साठ्याचा महामेरू गुगल बाबावर सर्च केले तर खुपच छान माहिती मिळाली मग मंदिरातून बाहेर पडू नये असे झाले. म्हणून मग गुखलवरच माहीती वाचत बसलो, तिथे मंदीराची खरी माहिती मिळाली ती अशी....
या महादेवाचे नाव कोपेश्वर आहे. कोपेश्वर म्हणजे रागावून इथे येऊन बसलेला. दक्ष कन्या सतीच्या जाण्याने, तिच्या विरहाने कोपलेला असा महादेव कोपेश्वर. मग त्याची समजूत काढण्यास कुणीतरी हवे होते ते काम श्री विष्णूनी केले. त्यांचे नाव धोपेश्वर. मंदिराच्या गर्भगृहात दोन शाळुंका आहेत. एक कोपेश्वर दुसरा त्याहून थोडा उंच धोपेश्वर. दुसरे एक वैशिष्ट्य असे की येथे इतर मंदिरांप्रमाणे नंदी नाही.
साधारणत सातव्या शतकाच्या आसपास चालुक्य राजवटीत या कोपेश्वर मंदिराच्या उभारणीची सुरुवात झाली असावी, ११-१२ व्या शतकात शिलाहार राजवटीत हे काम पूर्णत्वास गेले. देवगिरीच्या यादवांनीसुद्धा याच्या बांधकामात योगदान दिल्याची नोंद आहे. येथील स्थापत्यशैली दक्षिणेकडील बेलूर, हळेबिडशी साम्य दर्शवणारी आहे.
देवळाबाहेर ४८ खांबांवर तोललेला एक मंडप आहे. या मंडपाला पूर्ण छत नाही. एक वर्तुळाकार जागा मुद्दाम रिकामी ठेवण्यात आली आहे. या मंडपाचा वापर यज्ञकार्यासाठी होत असे. त्यामुळे होम-हवनाचा धूर बाहेर जाण्यासाठीची ती जागा आहे. मुख्य मंडपापासून किंचित विलग असलेला खुला मंडप, आच्छादित मंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह असा कोपेश्वर मंदिराचा तलविन्यास आहे. गर्भगृहाच्या कपोतालीवर मुख्य शिखराची प्रतिकृती असलेल्या छोट्या शिखरांची ओळ आहे. अंतराळ आणि मंडप यांचे मूळ छप्पर अस्तित्वात नाही. मंडपापासून काहीसा विलग असलेला खुल्या मंडपाला स्वर्गमंडप म्हणून ओळखले जाते, त्याला कधीच छत नव्हते. कोपेश्वर मंदिर हे पूर्वाभिमुख असून सर्वात पुढच्या बाजूस मुखमंडपाऐवजी त्रिरथ तलविन्यासाचा पूर्णमंडप आहे. मंडपाच्या मध्यभागी वर्तुळाकार रंगशिळा असून तिच्याभोवती अपूर्ण घुमटाकार छताला पेलणारे बारा स्तंभ आहेत. या स्तंभांच्या आतील भागावर कार्तिकेय आणि अष्टदिक्पाल वाहनांसह दाखविलेले आहेत. या बारा स्तंभांच्या मागे तुलनेने कमी रुंदीचे नऊ स्तंभ आहेत.
स्वर्गमंडपाच्या आत सभामंडप आहे. या सभामंडपाच्या उत्तर आणि दक्षिण दिशांना प्रवेशद्वारे आहेत. प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला लगतच एकेक स्तंभ व त्याखालील कोनाड्यात व्याल आहेत. सभामंडपाच्या मधल्या बारा स्तंभांभोवती वीस चौकोनाकृती स्तंभ आहेत. या स्तंभांच्या रांगांपलीकडे सभामंडपाच्या भिंती आहेत. या सभामंडपाच्या दोन्ही बाजूंना प्रकाशासाठी गवाक्षे आहेत. मंडपातून अंतराळात जाताना प्रवेशमार्गापाशी दोन्ही बाजूंना द्वारपालाच्या मूर्ती आहेत. गर्भगृहाचे द्वार पंचशाख प्रकारचे आहे. गर्भगृहात दोन शिवलिंगे आहेत.
सभामंडपात जाताना दरवाजाच्या दोन्ही बाजूस नक्षीदार जाळ्या बसवलेल्या आहेत. त्या जाळ्यांवरचे दगडात कोरलेले हत्ती खूप सुंदर आहेत. दरवाजाच्या पायथ्याशी दोन्ही बाजूला पाच-पाच द्वारपाल आहेत. मुख्य सभामंडपही खूप सुंदर आहे. पुढे गर्भगृहात जाताना प्रवेशद्वाराच्या पायाशी रांगोळीसारखी सुरेख नक्षी कोरलेली दिसते. गर्भगृह जरासे अंधारे आहे. परंतु डोळे सरावल्यानंतर आतमध्येही सुंदर मूर्ती आहेत असे लक्षात येते. या सर्व मूर्तीमध्ये त्यांचा आकार, प्रमाणबद्धता विशेष उठून दिसतात.
शिल्पकलेचा उत्कृष्ट नमुना केवळ आतूनच नाही तर बाहेरून पण ही वास्तू सुंदर अशा कोरीव कमानी परिपूर्ण आहे. संपूर्ण प्रदक्षिणेच्या मार्गावर विविध भावनांचे प्रदर्शन करणाऱ्या आखीव-रेखीव मानवी आकृती सुमारे पाच-सहा फूट उंचीवर आहेत. मंदिराच्या पायाजवळ सर्व बाजूंनी हत्ती कोरलेले आहेत. उत्तर आणि दक्षिण अशा दोन्ही बाजूस मात्र एक नंदीवजा आकृती दिसते. त्यावर रथामध्ये एक जोडपे बसले आहे असे लक्षात येते. सभामंडपाच्या दक्षिण दरवाजाबाहेर एक पुरातन शिलालेख आहे. ऊन-पावसाचा मारा खात हा शिलालेख अजून शिल्लक आहे.
कोपेश्वर मंदिराच्या बाह्य बाजूच्या जंघाभाग, देवकोष्ठे आणि अधिष्ठानाच्या थरावर वेगवेगळी आकृतिशिल्पे आहेत. या मंदिरावरील सुरसुंदरी शिल्पे विशेष प्रसिद्ध आहेत. गजथरावर मोठ्या आकाराचे हत्ती असून या हत्तींच्या पाठीवर वेगवेगळ्या देवदेवतांची शिल्पे आहेत. भद्रावरील देवकोष्ठात बैल असून त्यावर शक्तीसह शिव आरूढ झाला आहे. मंडोवरावर नायिका, विष्णूचे अवतार, चामुंडा, गणेश व दुर्गा यांची शिल्पे आहेत. या मंदिराच्या परिसरात काही वीरगळ देखील पहायला मिळतात. या मंदिराचे अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे दोन बाजूच्या महाव्दावारात दगडात रांगोळी काढलेली आहे, ती नक्षी कलाकुसर इतकी अप्रतिम आहे त्यावर पाय ठेवायला सुद्धा नको वाटते. मंदीर पहाता पहाताच देहभान हरपून जाते, किती मोठा विलक्षण अनमोल ठेवा अशा ऐतिहासिक मंदिराची देखभाल ठेवली पाहिजे पिढ्यांन पिढ्या ही प्रतिक, इतिहासाची साक्ष जतन करून ठेवायला हवीत. मंदीर पहाता पहाताच सवसांज झाली होती सुर्य मावळतीला गेला होता. मंदीर आता काळोखाच्या पडदयाआड जाणार होते. पुन्हा एकदा कोपेश्वराचे दर्शन घेतले आणि पुढील प्रवास सुरू केला...
हेच ऐश्वर्य जणू स्वर्गाचा मळा
जळी स्थळी पाषाणी देव भोळा
कृपा करितो अखंड भक्तावरी
कोपेश्वर महादेव धावे वेळोवेळा..
संदीप राक्षे ✍🏻
भोसरी पुणे २६
८६५७४२१४२१
No comments:
Post a Comment