वासोटा, व्याघ्रगड. संदीप राक्षे

मोहीम रौद्रसुंदर अनोख्या वनदुर्गाची व्याघ्रगड ,वासोटाची! संदीप राक्षे

निसर्गरम्य खेड तालुका या गृपच्या माध्यमातून दि १५ व १६ फेब्रुवारी २०२० रोजी वासोटा किल्ला मोहिमेचे आयोजन करण्यात आले होते. या मोहिमेत अजित आरूडे, अशोक कोरडे, ज्योती राक्षे, दिगंबर शिंदे, उपसरपंच कुलदीप वाळुंज, हर्षद पाटोळे, मयुर गोपाळे, विशाल दरेकर, समीर वाळुंज, स्वप्निल आढारी, अतुल बार्वेकर, महादेव शेळके, ओंकार रौंधळ, सौरभ फदाले, सायली घुले, रेवती कोहिनकर, अभिषेक बनकर, रूपेश भालसिंगे, जोत्स्ना मिंढे, अक्षय वाजे, किरण मांजरे, सागर वायदंडे, आदेश काळे, संतोष भोसले, वैशाली भोसले, गोरे सर, नयन देवकर, सहाणे सर, किराटी, प्रगती गोपाळे, दुर्योधन लवटे, सुरज नालगुणे, वैभव कोकीळ, वैभव बर्गे, अभिनव आरूडे, आदित्य कोरडे यांनी सहभाग घेतला होता. शनिवारी रात्री खेड राजगुरू नगर हून गाडी रात्री अकरा वाजता भोसरीला आली अन तेथून आमचा प्रवास साता-याच्या दिशेने सुरू झाला. यावेळी आयोजक किशोरदादा राक्षे नव्हते त्यांनी सर्व जबाबदारी रोहित बोरूडे व वर्षा चासकर यांच्या कडे सोपवली होती. या दोघांच्या उत्कृष्ट मार्गदर्शनाखाली आम्ही पहाटे चार वाजता बामणोली या गावात पोहचलो, पहाट गारव्याने गावकरी व मोहिमेवर आलेले अनेक जण शांत झोपी गेलेले होते. दूरवरून कोंबड्याची पहाटेची बांग व पाणवठ्यावर आलेल्या जंगली जनावरांचा आवाज मात्र कानावर पडत होता. एक तास आम्ही गाडीतच बसून काढला. क्षितिजावरील अंधाराची झालर दूर होऊन प्रकाशाची उधळण सुरू झाली होती. जिथे आमच्या नास्त्याची व प्रातःविधी उरकण्यासाठी सोय केलेली होती त्या हाॅटेलवर पोहचलो, प्रात:विधी व नास्ता उरकला सोबत तेथूनच जेवणाचे डबे घेतले कारण वासोटा किल्यावर कसलीच सुविधा नव्हती.
बरोबर आठ वाजता वासोटा किल्ल्यावर जाण्यासाठी आमची बोट बामणोली येथील शिवसागराच्या किनारी लागली होती. वनअधिकारींनी तिथेच आमची तपासणी केली, प्लॅस्टिक किती व इतर साहित्य किती याचे मोजमाप झाले अन आम्ही बोटीत चढलो. सुर्य देवाचे आगमन होऊन पुर्ण जलाशय सुर्याच्या किरणांनी सुवर्णमयी झाला होता. जस जसा सुर्य वर येत होता तस तसा पाण्याचा रंग बदलत होता. बोट सुरू झाली निळेशार पाणी कापत बोट पुढे पुढे चालू लागली. चारी बाजूला घनदाट व हिरवीगार डोंगराईने जणु काही आपल्या कुशीत या कोयना जलाशयाला घेतले आहे, माता आणि पुत्र या प्रमाणे हे चित्र भासत होते. हवेतील गुलाबी गारवा अन जलाशयातील तुषार अंगावर पडून रोमांचित करीत होते.

निळेगर्द,निळसर शिवसागराचे पाणी
ओठांवर अवतरली मनातली गाणी
चोहोबांजूनी हिरवाईची मोहीनी
भासे हा क्षण जणू स्वर्गाच्या वाणी..

नीलरंगी रंगले अशी अवस्था बोटीतल्या प्रत्येकाचीच झाली होती, बरेचसे अंतर कापीत बोट एखाद्या  गुहेत आल्या सारखे वाटले, अद्भुत निळा प्रकाश चोहीकडे पसरला होता. आभाळ निळेसार झाले होते त्याचे प्रतिबिंब शिवसागर जलाशयाच्या पाण्यावर पडून खाली निळं पाणी अक्षरश: लखलखत होतं. त्या निळाईला एक विलक्षण चंदेरी झळाळी होती. या अद्भुत अंतरंगाचा अनुभव घेऊन थोडा विचार मग्नतेतून बाहेर पडतो ना पडतो तोच
जलाशयाच्या क्षेत्रात सुमिश्रीत विविध रंग संगतीचे चित्ताकर्षक सौंदर्याचे व मनोहरी लयबध्दतेचे नानाविविध जातीचे सुंदर पक्षी सहज नजरेस पडत होते, कदाचित जलाशयातील माशांचा घास घेण्यासाठी यांची तडपड सुरू असावी. इतक्यात एका बाजूला काहीतरी हलचल झाली, म्हणून लक्ष तिकडे वळवले तर एका किंगफिशर पक्ष्याला शिकार सापडली अन तो चोचीत घेऊन आमच्या समोरून मोठ्या तो-यात उडून पण गेला.
५० मिनिटांचा बोटिंगचा प्रवास करून आम्ही आता वासोट्याच्या जवळ पोहचलो होतो. बोटी मधून खाली उतरलो अन समोर पाहिले तर दूर वर उंचावर अस्पष्ट असा वासोटा किल्ला दिसत होता. आम्ही सर्वजण चेक नाक्यावर पोहचलो तिथे वनअधिकारी प्रत्येकाची पुन्हा तपासणी करीत होते. सोबत असलेल्या प्रत्येकाच्या बँग्ज चेक करीत होते, सोबत आणलेल्या प्रत्येक वस्तूंचे टिपण करीत होते. आमच्या गृपची तपासणी पुर्ण झाली अन आम्ही सर्वजण वासोटा किल्लाकडे मार्गस्थ झालो.
जंगलाची सीमाभिंत पार करून आता आलो तर आजूबाजूला फुलपाखरांची शाळाच भरली होती दोन मिनिटं थबकून गेलो त्या फुलपाखरांचा फोटो व व्हिडिओ काढण्याचा मोह आवरला नाही. माझ्या अगोदर रोहितदादा बोरूडे हे त्यांच्या कॅमे-याने प्रत्येक बागडणारे फुलपाखरू टिपत होते.
या फुलपाखरांच्या मधे ब्ल्यू मॉर्मन (नीलवंत) या जातीच्या फुलपाखरांची संख्या अधिक दिसत होती. या फुलपाखराचे शास्त्रीय नाव पॅपिलिओ पॉलिम्नेस्टर आहे. हे फुलपाखरू संपूर्ण महाराष्ट्रात व दक्षिण भारतातील वनांत आणि श्रीलंका या ठिकाणी आढळते तसेच मुंबई, नागपूर, औरंगाबाद अशा मोठ्या शहरांमध्येही त्यांचा वावर आढळतो. त्याचा पंख विस्तार १५० मिमी. असतो. शरीर आणि पंख काळे असून दोन्ही पंखांवर निळे ठिपके असतात. मागच्या पंखांच्या खालील बाजूस शरीरा कडील टोकावर लाल ठिपका असतो. काळ्या पंखावरती निळी चकाकी दिसून येते. हे फुलपाखरू वेगाने फुलांवर संचार करीत असते. २०१५ मध्ये या फुलपाखराला ‘महाराष्ट्र राज्य फुलपाखरू’ असा दर्जा देण्यात आला आहे. या फुलपाखरांना पासून मला ग.ह.पाटील यांची कविता आठवली..

छान किती दिसते ! फुलपाखरू
या वेलींवर ! फुलांबरोबर
गोड किती हसते ! फुलपाखरू

पंख चिमुकले ! निळेजांभळे
हलवूनी झुलते ! फुलपाखरू

डोळे बारीक ! करिती लुकलुक
गोल मणी जणु ते ! फुलपाखरू

मी धरू जाता ! येई न हाता
दूरच ते उडते ! फुलपाखरू

वाटेतच भल्या मोठ्या दगड गोट्यांनी सजलेला ओढा दिसला असे वाटत होते मानव निर्मित असेल, इतकी तंतोतंत मांडणी होती. पण तसे नव्हते ही रचना निसर्गनिर्मितच होती. ठिकठिकाणी पाणी होते, अजून झरे सुरूच होते. आजूबाजूला पाण्याचा खळखळाट ऐकू येत होता, त्यामुळे  मन शांत झाले होते.
सकाळचे अकरा वाजले होते त्यामुळे उन्हाचा कडाका जास्त लागल्याने, व थोडे चालून आल्याने डोके तापले होते. मस्त एका झ-या जवळ जावून डोक्यावर व तोंडावर पाण्याचे सपकारे मारले, फ्रेश झालो. पुढचा प्रवास खुप कठीण होता. घनदाट झाडीतून पाऊल वाट होती, त्या पाऊल वाटेची सीमा ओलांडायला पण परवानगी नव्हती कारण हे जंगल हिंस्त्र प्राण्यांनी खच्चून भरलेले होते. या जंगलात वाघ, बिबटे, सांबर, अस्वल, रानडुक्कर, ससा, हरिण, भेकर असे अनेक प्राणी आढळतात त्याच बरोबर असंख्य सरपटणा-या प्राण्यांची संख्या विशेष आहे. तसेच विविध जातीचे पक्षी, दुर्मिळ जातीचे पक्षी या जंगलात आहे. फुलपाखरांच्या सोबत मधमाश्या भरपूर प्रमाणात आहेत. रानमेवा रानफुल असंख्य वृक्षांनी बहरलेले हे वासोटा जंगल निसर्गाची मांदियाळीच जणू,
डोक्यात वासोटा पारायणं सुरू असतानाच आमच्या सोबत चालत असणा-या वाटाड्याने सर्वांना एका झाडा जवळ बोलवले अन एका झाडाकडे बोट केले तर त्या झाडाला असंख्य ओरखडण्याच्या खुणा दिसत होत्या तो म्हणाला? हे अस्वलाच्या नखांचे ओरखडे आहे. खुप खोलवर त्या झाडाला खड्डे पडलेले दिसत होते. शंभरफूट वाढलेल्या वृक्षांची एवढी दाटी होती की ऊन असूनही एक तिरीपही वाटेवर येत नव्हती. आता थोडी भिती वाटत होती कधी हे जंगल पार करतो असे झाले होते. एक तासाचा सपाट पण घनदाट जंगलाचा प्रवास करून आम्ही वासोटा किल्ल्याच्या पायथ्याशी पोहचलो होतो. इथून सुमारे ४२६७ फुट उंचावर वासोटा किल्ला होता. सुर्यदेव माथ्यावर आले होते, उन्हाची तीव्रता वाढले होती. त्यात आता सपाटी संपून चढाई सुरू झाली होती. किल्यावर चढण्यासाठी कोकणातील जांभ या दगडांचा वापर करून पाय-या बनविण्यात आल्या होत्या. कधी पाय-या तर कधी दगड गोटयांवरून चढाई सुरू होती, संपूर्ण शरीर घामाने चिंब झाले होते. दम लागत होता. पण हळूहळू चालत होतो. वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी वडाच्या झाडा सारखी खुप झाडे होती त्या झाडाच्या पारंब्यांनी नैसर्गिक असे झोके तयार झाले होते. दमलो की एखाद्या झाडाच्या झोक्यावर जावून बसायचो, मस्त झोके घ्यायचो. झोके घेता घेता लहानपणीच्या आठवणीत रमायचो.

एक झोका, चुके काळजाचा ठोका
उजवीकडे डावीकडे
डावीकडे उजवीकडे
जरा स्वतःलाच फेका |१|
नाही कुठे थांबायचे
मागेपुढे झुलायचे
हाच धरायचा ठेका |२|
जमिनीला ओढायचें
आकाशाला जोडायचें
खूप मजा, थोडा धोका |३|

गायिका आशाताई भोसले यांनी गायलेले संगीतकार  आनंद मोडक यांनी संगितबद्ध केलेलं आणि गीतकार सुधीर मोघे यांनी लिहिलेलं चौकट राजा या चित्रपटातील गीत हुबेहुब या वातावरणाला लागू पडलं होत. एव्हाना सोबत आलेले सगळेच जण आता पुढे निघून गेले होते. माझ्या सोबतीला अजित आरूडे, अशोक कोरडे, रोहित बोरूडे, दिगंबर शिंदे, वर्षा चासकर, अभिनव व आदित्य हे होते. दिड ते दोन तासांच्या खड्या चढाईचा प्रवास करून आम्ही किल्यावर पोहचलो, समोरच छप्पर नसलेले पडके मारूतीचे मंदीर होते तिथे जाऊन मारूतीरायाचे मनोभावे दर्शन घेतले खुप दमलो असल्याने मारूतीच्या बाहेर चौथा-यावरच बैठक मारली, आजूबाजूला प्रत्येक जण सोबत आणलेल्या डब्यावर इथेच्छ ताव मारीत होता. कारण वाटेत ना पाणी ना खाण्यासाठी काही त्यात इतकी अवघड चढाई सर्वच भुकलेले होते. थोडावेळ बसलो अंगातील घामाच्या धारा कमी झाल्या होत्या ब-या पैकी छातीचा भाता आता पूर्ववत झाला होता. समोरच किल्याच्या उत्तरेला असणारं हे जुनं पुराणं जीर्ण झालेलं महादेवाचं मंदिर अजुन सुस्थितीत दिसत होते. आम्ही सर्वजण मंदिरात गेलो, भग्न झालेली महादेवाची पिंड दिसत होती तिला नमस्कार केला. त्या मंदिराच्या समोरून पुढे आलो, एका दगडी कमानातून वाकून पुढे सरसावलो, तिथे मोकळी जागा म्हणजे कोठडी होती. तेच अजब अस ओपन जेल होतं. सिद्दी जौहरला मदत करून मराठय़ांना दगा देणाऱ्या टोपीकरास छत्रपती शिवाजी महाराजांनी इथेच डांबून ठेवलं होतं. ते पाहून आम्ही पुढे उत्तर टोकावर आलो होतो. समोरच दिसत असलेला उत्तुंग नागेश्वराचा फणा असलेला सुळका न्याहाळात बसलो, क्षणभर वाटायचे नागेश्वराला जावून यावं पण थकल्याने कुठेच जायची इच्छा होत नव्हती दूरून नमस्कार केला. नागेश्वराची गुहा स्पष्ट दिसत होती. त्यांच्या समोरच अजून एक सुळका दिसत होता त्याला तुळशी वृंदावन किंवा ठेंगा म्हणतात, अनेक कातळकडे पाहून वेगळाच थरार अनुभवत होतो. आता भुकेने व्याकुळ झालो होतो किल्याचा अर्धाभाग पाहून महादेव मंदिराच्या शेजारीच असणा-या तळ्यावर हात धुतले, पाणी बर्फा पेक्षाही थंडगार होते ही सारी निसर्गाची किमया होती. एका झाडाखाली आम्ही सोबत आणलेले डबे सोडले, दरवेळच्या ट्रेक प्रमाणे यावेळी सुनिताताई आरूडे यांनी चपत्या आणि शेंगदाण्याची चटणी दिली होती भुकेच्या तडाख्यात सर्वच जेवण संपवून टाकले. झाडाखाली गारवा मस्त लागत होता त्यामुळे आम्ही निवांत बसलो आजूबाजूला मोहीमेसाठी आलेले तरूण आणि त्यांनी सोबत आणलेले गाईड मुलांना किल्याची सविस्तर माहिती देत होते..
किल्ल्याच्या एका अंगाला अरण्य तर दुसऱ्या अंगाला पातळात खोल गेलेले कडे म्हणूनच या किल्याला छ शिवाजी महाराजांनी व्याघ्र गड असे नाव दिले याला वनदुर्ग सुद्धा म्हणतात. शिलाहार राजांनी या गडाची निर्मिती केली. यानंतर तो शिर्के मोरे घराण्याकडे काही काळ होता. इ.स १६६० मध्ये जावळी बरोबर हा कोयनेचा वाघ स्वराज्यात सामील झाला. बराच काळ या किल्ल्याचा वापर तुरुंग म्हणून केला गेला. हंटर आणि मॉरिसन या बड्या इंग्रज अधिकाऱ्यांनाही वासोट्याच्या या तुरुंगाची हवा खावी लागली होती. ज्ञानेश्वरीत एका ठिकाणी "वसौटा" असा शब्द आलेला आहे त्याचा अर्थ आश्रयस्थान असा सांगितला जातो. म्हणूनच या कोयनेच्या वाघाला आश्रयस्थान असल्याने वासोटा हे नाव पडले. अशी त्या गाईड कडून पुसटशी माहिती ऐकून आम्ही किल्यावर असणा-या राजवाड्याकडे निघालो. राजवाड्याचा फक्त पाया व्यवस्थित होता बाकीचे काहीच शिल्लक नव्हते.
वाड्याच्या मागेच पश्चिम टोकावर म्हणजेच अद्भुत  कोकणकडय़ावर आम्ही निघालो. काही अंतर चालून आल्यावर वाटेत दगडी चुन्याचा घाणा अजूनही सुस्थितीत होता. पुढे दोन पाण्याचे टाके होते निळेशार पाणी त्या टाक्यात दिसतं होते ते पाहून आम्ही बाबू कड्यावर पोहचलो, निळ्या रंगाच्या अनेक विविध छटा धारण केलेल्या असंख्य डोंगररांगा कोकणभूमीकडे धावत आहेत असे दिसत होते. गडाच्या दक्षिण टोकावर अजस्त्र, महाकाय हे शब्दही खुजे पडावेत असा जुना वासोटा आपला ताशीव कडा मिरवत उभा दिसत होता. गंमत अशी की छातीत धडकी भरवणाऱ्या या कडय़ाचे नाव ‘बाबू कडा’ असे आहे. तिथे एकदा आवाज दिला की त्याचे चारवेळा प्रतिध्वनी उमटत होते. जुन्या वासोटाची सीमाभिंत दिसत होती त्या किल्यावर जाण्यासाठी बंदी आहे म्हणूनच दूरूनच त्याचे विक्राळ रूप पाहिले मनसोक्त फोटो काढले. वासोट्याचे चैतन्यरूप तनामनात साठविले, आता पुन्हा बामणोलीला  परतायचे होते त्यात हा कठिण किल्ला उतरायचा होता. एक एक पायरी उतरताना पोट-यांना गोळे येत होते, कधी कधी दगड गोट्या वरून घसरत होतो, स्वताला सावरत होतो. दुरूवरून एका वेगळ्याच पक्षाच्या शिळेचा आवाज कानावर पडत होता. पण कानावर पडणारा आवाज थकलेल्या जीवाला उर्जा देत होता. घनदाट जंगलात अनेक औषधी वनस्पती होत्या त्यांचा सुगंध दरवळत तसे मन पण उत्साहाने भरून जाई खरच वासोटा हा वेगळा अनुभव होता. कारण इथली शिस्त खूप आवडली होती. अनेक ठिकाणी गड किल्यांचा होत असलेला -हास अशा नियमांनी थांबणारा होता. ना कुठे प्लॅस्टिक दिसले अन ना कुठे कचरा नियमांच्या मुळे लोकांना पण चांगली सवय लागली हे पाहून समाधान वाटले. खरतर गडकिल्ले हे आपले वैभव आपल्या शिवछत्रपतींच्या पदस्पर्शाने पावन असलेल्या भूमी म्हणजे आपल्यासाठी स्मारकच ते अद्भुत असे मंदीरच या शिवमंदीरांची जपणूक करणे हे महाराष्ट्रातील प्रत्येकाचे आद्य कर्तव्य आहे. एक एक किल्ला पूर्ववत करण्यासाठी आपण सर्वांनी प्रयत्न करायला हवेत, मंदीर सप्ताह या खर्चात पडण्यापेक्षा आपल्या शिवशंभूच्या या वास्तू उभ्या करण्यासाठी मदत करायला हवी. आपले हेच गड किल्ले जगासाठी  प्रेरणास्त्रोत्र बनतील यात शंकाच नाही.  आजही प्रत्येक गड किल्यावर वेगळीच उर्जा मिळते कारण आपल्या राजाचा सहवास या गड किल्यांना लाभला आहे. या अभेदय गड किल्यांनी आपल्या छत्रपती शिवाजी महाराजांचे रक्षण केले आहे. असा हा सह्याद्री टिकला पाहिजे, जपला पाहिजे. किल्ला उतरत होतो पण या विचारांत गर्क झाल्याने कधी वासोटा किल्ला उतरलो याचे भानच राहिले नाही. पुन्हा चेक नाक्यावर जेवढे सोबत घेऊन गेलो होतो तेवढे सोबत आणले हे दाखवले तेव्हाच सर्वांना सोडले पुन्हा दिड तासांचा बोटींगचा प्रवास करून बामणोलीला पोहचलो..घामाने चिंब झालेले शरीर ऊन आणि प्रवासाने तापलेले शरीर, थंडगार तर करायलाच हवे म्हणून मस्त शिवसागरात पोहण्याचा मनसोक्त  आनंद घेतला अन आलेला शीण कुठल्या कुठे पळून गेला.

वासोटा दुर्ग दुर्गम जरी!
असला व्याघ्रगड तरी!
वन्यजीवांनी समृद्ध परी!
वनदुर्ग म्हणून किर्ती उरी!

संदीप राक्षे ✍🏻
भोसरी पुणे २६
८६५७४२१४२१